Tại vùng đất Thanh Hoá, bên cạnh đá đỏ Cẩm Vân, đá xanh núi Nhồi (Đông Sơn), đá trắng bông tuyết ở núi Lở (Vĩnh Lộc), nơi đây còn có một loại đá quý mà không nơi nào có được, đó là đá đỏ mang màu cờ Tổ quốc.
Vào mùa Hè năm 1974, hàng ngàn người dân đồng bào các dân tộc Kinh, Mường, Thái ở huyện miền núi Bá Thước, Thanh Hoá đã cơm đùm, cơm nắm về công trường đá tại thung lũng Ken Rai để khai thác đá Hồng Ngọc quý để gửi về xây Lăng Bác...
Nhân chứng sống
Vượt qua hơn 100km từ TP.Thanh Hoá, chúng tôi tìm đến vùng núi rừng âm u thuộc huyện Bá Thước, nơi có thung lũng Ken Rai nằm trong lòng ngọn đồi Chợ Phét (thuộc làng Duồng, xã Điền Hạ) để tìm hiểu về câu chuyện khai quật loại đá đỏ huyền diệu.
Dù đã gần 40 năm trôi qua nhưng ông Trương Phúc Chủ (82 tuổi), một trong những nhân chứng tham gia chiến dịch khai thác đá đỏ năm 1974 vẫn còn nhớ như in những ngày tháng sôi sục trên công trường đá Ken Rai. Cụ tâm sự, đá núi Thanh Hóa đã nổi tiếng từ xa xưa với nhiều công trình kỳ vĩ để đời. Trong đó đáng kể nhất phải nói đến Thành Nhà Hồ vừa được công nhận là Di sản văn hoá thế giới.
Thung lũng Ken Rai, nằm giữa quả đồi Chợ Phét (thuộc thôn Duồng, xã Điền Hạ,
huyện Bá Thước, Thanh Hoá) nơi vốn là công trường khai thác đá Hồng Ngọc năm 1974.
Ở thế kỷ XX, đá núi Thanh Hoá lại tiếp tục đi vào lịch sử khi có những đóng góp không nhỏ trong công trình xây dựng Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ở hồ sơ xây dựng Lăng Bác, nhân dân Thanh Hóa có thể tự hào về một danh sách đá núi xứ Thanh, những loại đá quí được đánh giá ngang với các loại đá quí và hiếm nhất thế giới.
Bên cạnh đá đỏ Cẩm Vân, đá xanh núi Nhồi (Đông Sơn), đá trắng bông tuyết ở núi Lở (Vĩnh Lộc), Thanh Hóa còn góp một loại đá quý mà không nơi nào có được, đó là đá đỏ màu cờ Tổ quốc. 4.000 mẫu đá màu đỏ đúng như màu đỏ của lá cờ Tổ quốc lấy ở làng Duồng đã góp phần thể hiện hình tượng hai lá cờ Tổ quốc và cờ Đảng trong Lăng Bác Hồ.
Gian nan con đường đi tìm đá quý
Theo lời kể của cụ Trương Phúc Chủ, những năm đầu thập kỷ 70, song song với nhiệm vụ giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta còn tập trung vào một công việc hết sức thiêng liêng là xây dựng Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh để giữ gìn thi hài Người trường tồn cùng dân tộc Việt Nam.
Trong bối cảnh ấy, việc đóng góp sức người, sức của để xây dựng Lăng Bác như một tiếng gọi thiêng liêng mà mỗi người dân, mỗi địa phương đều muốn dành những gì ưu tú nhất của quê hương để dâng lên Người.
Trên tay cụ Chủ là một viên đá Hồng Ngọc được
cụ lấy ở thung Ken Rai năm xưa về làm kỷ niệm
Ngay sau khi Bộ Chính trị quyết định xây dựng Lăng Bác, Liên Xô đã cử nhiều đoàn chuyên gia sang Việt Nam để khảo sát thiết kế xây dựng Lăng, đồng thời đảm nhiệm cung cấp trang thiết bị, vật liệu, kể cả từ những viên đá ốp trong Lăng.
Riêng 2 lá cờ Tổ quốc và cờ Đảng hướng về nơi đặt thi hài Bác, vì tình cảm cũng như ý thức dân tộc, lãnh đạo nhà nước quyết định phải làm bằng các loại đá quý trong nước.
Sau nhiều tháng trời lặn lội khắp các vùng quê trên cả nước, căn cứ vào bản đồ địa chất và nhất là những mẫu đá được nhân dân các địa phương gửi về, Cục Bản đồ đã gửi mẫu nhờ chuyên gia nước ngoài xác minh. Kết quả, ở khu vực thung Ken Rai, trên đồi Chợ Phét (đồi cây đa), thuộc làng Duồng xã Điền Hạ, huyện Bá Thước, Thanh Hoá có một mẫu đá quý có màu đỏ đẹp lạ lùng, hơn hẳn nhiều mẫu đá được thử nghiệm trước đó.
Theo quan sát, dù đã hơn 40 năm nhưng phiến đá
vẫn giữ nguyên một màu đỏ tươi. Cụ Chủ cho biết, những phiến
đá quý màu đỏ cờ (vốn là Thạch Anh kết tinh) chỉ có duy nhất ở làng Duồng
Mẫu đá đỏ ở đây vừa rất đẹp lại đảm bảo tính chất cơ lý và nhất là tính an toàn về phóng xạ, có thể chịu được hàng nghìn năm không bị phai ố.
Cụ Trương Phúc Chủ cho biết, loại đá này có tên là Hồng Ngọc. Nhiều nước nổi tiếng có nguồn đá quý dồi dào cũng không có loại đá này.
Đây là loại đá Thạch Anh tái kết tinh, khi được nhiệt độ cao từ lòng núi lửa làm nóng chảy, gặp nơi có ôxy sắt với tỉ lệ thích hợp, sẽ phối trộn. Khoáng vật tái kết tinh có màu đỏ giống màu đỏ Quốc kỳ và Đảng kỳ của ta.
Ký ức không quên
Ngay sau khi phát hiện mỏ đá quý, đích thân ông Đỗ Mười (khi đó là Phó Thủ tướng, Trưởng ban Ban Xây dựng Lăng Bác) đã vào tận huyện miền núi Bá Thước để thành lập Ban Chỉ huy công trường khai thác đá nhằm đảm bảo tiến độ cho công trình được hoàn thành trước ngày Quốc khánh năm 1975.
"Khi đó, tôi đang là Ủy viên UBND huyện Bá Thước, phụ trách về văn hoá giáo dục.... Dù không biết nhiều về kỹ thuật khai thác đá nhưng khi được cấp trên phân công nhiệm vụ trực tiếp phụ trách công trường, kêu gọi dân công và nhân dân tham gia khai thác đá, tôi không ngần ngại nhận nhiệm vụ ngay", cụ Chủ xúc động kể lại.
Những viên đá Hồng Ngọc còn sót lại ở thung lũng Ken Rai
được dân bản Mường bảo vệ rất cẩn thận.
"Ngày đó, để có đủ lượng đá làm hai lá cờ rộng 32m2 trong Lăng Bác, sau khi nhận nhiệm vụ từ Trung ương, Huyện uỷ và UBND huyện Bá Thước đã huy động hàng ngàn đoàn viên thanh niên ưu tú và dân quân, bộ đội lấy đá vận chuyển về Ba Đình".
"Khoảng hơn 3 tháng khai thác trên đồi Chợ Phét nhưng vẫn chưa đủ khối lượng đá quý làm hai lá cờ, trong khi nguồn đá có dấu hiệu khan hiếm dần. Bỗng một ngày, một nhóm công nhân đào quanh một gò đất nổi cao giữa lưng chừng đồi bỗng reo lên sung sướng khi phát hiện tảng đá cỡ bự này.
Cả công trường vỗ tay sung sướng, nhiều người đã bật khóc vì chỉ cần vận chuyển tảng đá này nữa là có thể đã đủ đá cho việc ghép hai lá cờ trong Lăng Bác".
Đích thân chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa, lúc đó là ông Lê Thế Sơn đã lên tận nơi để thị sát và trực tiếp chỉ huy khai thác hòn đá lớn này.
Tuy nhiên, làm sao để đưa được hòn đá xuống chân đồi để vận chuyển lên xe ô tô là cả một vấn đề lớn.
"Tôi đã nghĩ ra cách chặt những cây gỗ lớn có thân thẳng và dài, sau đó kết thành mảng lớn, có chiều rộng như chiếc chiếu rồi đem đặt các mảng ghép từ vị trí chân hòn đá đến chân đồi (dài khoảng hơn 500m).
Sau đó lấy dây rừng kết thành những chiếc thừng lớn rồi trói hòn đá lại, nới dần sợi dây cho hòn đá trượt theo mảng gỗ. Chỉ mất 30 công làm bè mảng trong ít ngày, hòn đá đã được đưa xuống chân núi an toàn", ông Chủ kể lại.
Trong vòng 7 tháng, đã có hơn 300 khối đá lớn nhỏ đã được đồng bào Bá Thước khai thác và vận chuyển về Hà Nội. Sau khi khai thác xong đích thân ông Chủ trực tiếp ra Hà Nội bàn giao đá cho bộ phận xây dựng Lăng chế tác trước khi lắp ghép hai lá cờ trong Lăng Bác.
"Đồng bào các dân tộc huyện Bá Thước nói riêng và những người con xứ Thanh luôn rất tự hào và vinh dự khi quê hương được đóng góp một phần công sức trong việc xây dựng ngôi nhà an nghỉ của Bác", cụ Chủ tâm sự./.
Theo Báo Tiền Phong
Minh Thu (st)
