Đại tá, Phó Giáo sư, Bác sĩ Nguyễn Gia Quyền (1923 - 1998), Phó Tư lệnh, kiêm Viện trưởng Viện 69 thuộc Bộ Tư lệnh Bảo vệ Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, giờ đây đã đi vào cõi vĩnh hằng, song tên tuổi và sự nghiệp của ông vẫn gắn liền với những thành tựu khoa học giữ gìn lâu dài, bảo vệ tuyệt đối an toàn thi hài Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Đại tá, Phó Giáo sư, Bác sĩ Nguyễn Gia Quyền
Sinh ra trong một gia đình công chức tại Hà Nội, sau khi tốt nghiệp tú tài ở trường Bưởi, ông thi đỗ vào Trường Đại học Y dược (1946). Học chưa được bao lâu thì kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông cũng như nhiều sinh viên thời bấy giờ đã xếp bút nghiên lên đường tham gia kháng chiến. Ngay sau khi nhập ngũ, ông công tác tại Quân y Viện Liên khu X, do bác sĩ Đỗ Xuân Hợp phụ trách. Tại đây, ông vừa tranh thủ học, vừa đi chiến dịch và phục vụ cứu chữa thương binh. Năm 1949, ông được phân công làm Chủ nhiệm Quân y của Trung đoàn 165, Đại đoàn 312. Trong thời gian này, ông đã tham gia phục vụ nhiều chiến dịch ở Tây Bắc như: Chiến dịch Lê Hồng Phong, Lý Thường Kiệt; tham gia giải phóng Lào Cai, Nghĩa Lộ, Hòa Bình… Dấu chân ông đã đặt đến nhiều bản làng, nhiều đơn vị để thực hiện những chức trách của một người thầy thuốc, đã trực tiếp băng bó, cứu chữa cho hàng trăm thương binh, bệnh binh trong các chiến dịch để chuyển họ về tuyến sau. Đã có lần ông lấy thân mình để che chở cho thương binh, với trách nhiệm “lương y như từ mẫu” như lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Năm 1953, ông Nguyễn Gia Quyền được phân công về làm công tác giảng dạy, đào tạo quân y sĩ tại Trường Quân y sĩ ở Thái Nguyên. Đây cũng là một bước ngoặt quan trọng đối với ông từ một người thầy thuốc kiêm thêm vai trò của một người thầy giáo.
Năm 1954, cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc, mọi người được trở về tiếp quản Thủ đô, nhưng ông lại được giao nhiệm vụ mới, đó là tham gia tiễu phỉ ở Tây Bắc. Hoàn thành nhiệm vụ, cuối năm 1954, ông được cấp trên điều về Trường Sĩ quan Quân y (nay là Học viện Quân y). Ở môi trường làm việc mới, trong điều kiện hòa bình, ông được giao nhiệm vụ mới đó là nghiên cứu về giải phẫu bệnh. Đặc thù của nghề này là thường xuyên phải tiếp xúc với tử thi, với các loại bệnh tật, do vậy, rủi ro cũng rất nhiều. Nhưng khi ấy, ông quan niệm rằng, nếu ai cũng ngại khó, ngại khổ thì chẳng ai còn theo ngành này, bởi vậy, ông đón nhận nó một cách vui vẻ, hào hứng như bất cứ nhiệm vụ cao cả nào khác. Nhận nhiệm vụ mới, Nguyễn Gia Quyền ngày đêm trăn trở để tìm ra những cách làm hay, phương pháp tốt để công việc được hiệu quả. Ông là người đầu tiên sáng lập ra hai bộ môn Giải phẫu bệnh và Mô phôi của Trường Sĩ quan Quân y. Tiếp theo đó, ông cũng là người đầu tiên lập ra và xây dựng khoa Giải phẫu bệnh lý của Viện Quân y 108.
Năm 1967, khi đang là Chủ nhiệm khoa Giải phẫu bệnh lý, Viện Quân y 108, bác sĩ Nguyễn Gia Quyền cùng với các bác sĩ Lê Điều (Chủ nhiệm khoa Ngoại, Bệnh viện Việt - Xô), Lê Ngọc Mẫn (Chủ nhiệm khoa Nội tiết, Bệnh viện Bạch Mai) được cử sang Liên Xô học về bảo quản thi hài. Việc này nhằm chuẩn bị những điều kiện để bảo quản thi hài của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đây là nhiệm vụ hết sức nặng nề, quan trọng và vinh dự mà Chính phủ và nhân dân tin tưởng giao phó cho ông và đồng nghiệp. Vẫn tinh thần hăng hái như những ngày còn trai trẻ, bác sĩ Nguyễn Gia Quyền lại bắt đầu lao vào công việc mới. Tại Liên Xô, các bác sĩ Việt Nam chạy đua với thời gian, tranh thủ từng phút để học tập, nghiên cứu dưới sự hướng dẫn của các chuyên gia. Sau 7 tháng, họ hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ học tập ban đầu, đã trang bị được kiến thức về việc ướp, giữ thi hài trong giai đoạn đầu. Theo yêu cầu bảo mật của nhiệm vụ nên trong suốt thời gian ông học tập tại Liên Xô, cả gia đình chỉ biết rằng ông đi công tác theo lệnh cấp trên, ngoài ra không có thông tin gì cụ thể.
Tháng 6/1968, Quân ủy Trung ương quyết định thành lập Tổ y tế đặc biệt và bác sĩ Nguyễn Gia Quyền lại được tín nhiệm chỉ định làm Tổ trưởng. Nhiệm vụ của Tổ y tế đặc biệt giai đoạn này rất nặng nề, phải nhanh chóng tiến hành công tác thực nghiệm ở một địa điểm có tên gọi 75A và nghiên cứu, khai thác những kinh nghiệm y học cổ truyền trong việc gìn giữ thi hài. Để Tổ y tế có thể bắt tay ngay vào thực hành thí nghiệm gìn giữ thi hài ở điều kiện khí hậu nhiệt đới, Quân ủy Trung ương đã chỉ thị cho Bộ Tư lệnh Công binh lựa chọn một số cán bộ, chiến sỹ về Viện Quân y 108 để xây dựng phòng thí nghiệm đặt biệt. Công trình này được hoàn thành vào những ngày cuối năm 1968 và mang mật danh: Công trình 75A. Tất cả những công việc đó được tiến hành trong điều kiện khẩn trương và gặp rất nhiều khó khăn do thiếu thốn về cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật. Song với tình cảm kính yêu Bác vô hạn, trách nhiệm cao cả trước Đảng và Quân đội, Tổ y tế đặc biệt do Thiếu tá, Bác sĩ Nguyễn Gia Quyền làm Tổ trưởng đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ chuẩn bị sẵn sàng mọi yêu cầu khi có tình huống xảy ra. Điều này đã được Đoàn chuyên gia y tế Liên xô sang kiểm tra công tác chuẩn bị rất hài lòng và khẳng định các bác sĩ Việt Nam hoàn toàn có thể đảm đương được nhiệm vụ giữ gìn thi hài trong giai đoạn đầu tiên. Ngày 02/9/1969, Bác Hồ kính yêu đã đi vào cõi vĩnh hằng, thể theo nguyện vọng thiết tha của toàn dân, toàn Đảng và toàn quân, Bộ Chính trị Trung ương Đảng đã quyết định giữ gìn lâu dài thi hài Chủ tịch Hồ Chí Minh và xây dựng Lăng của Người giữa Quảng trường Ba Đình lịch sử. Tổ y tế đặc biệt đã phối hợp chặt chẽ với các chuyên gia y tế Liên xô và cán bộ, kỹ sư của Việt Nam, bảo đảm thông số kỹ thuật phục vụ lễ viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh kéo dài nhiều ngày, an toàn tuyệt đối.
Từ năm 1969 - 1975, suốt 6 năm, 6 lần di chuyển thi hài Chủ tịch Hồ Chí Minh từ Hà Nội lên Đá Chông (Ba Vì) và ngược lại. Đó là những lần di chuyển đặc biệt, bởi trong chiếc xe bịt kín, bên cạnh thi hài Người là những khối đá lạnh. Những lần di chuyển đó, bác sĩ Nguyễn Gia Quyền luôn ngồi bên Người trong suốt chặng đường dài, mặc cho cái lạnh đến thấu da thịt. Sau khi giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh được khánh thành, thi hài Chủ tịch Hồ Chí Minh được đón về Lăng. Từ đây, bác sĩ Nguyễn Gia Quyền cùng các đồng nghiệp Liên xô và Việt Nam thực hiện nhiệm vụ giữ gìn lâu dài, bảo vệ tuyệt đối an toàn thi hài Chủ tịch Hồ Chí Minh trong một điều kiện hoàn toàn mới. Bác sĩ Nguyễn Gia Quyền vừa là một chỉ huy, vừa là người thầy thuốc giỏi đã tích cực nghiên cứu, tìm tòi các giải pháp đặt nền móng cho chuyên ngành khoa học y tế về gìn giữ thi hài tại Việt Nam. Trong gần 20 năm tham gia nghiên cứu, gìn giữ thi hài, Bác sĩ Nguyễn Gia Quyền đã tham gia thực hiện nhiều đề tài như: “Ảnh hưởng của môi trường đến cán bộ nhân viên công trình” (đề tài cấp Nhà nước); đề tài: “Khoa học công nghệ trực tiếp bảo đảm cho nhiệm vụ giữ gìn an toàn, tin cậy, lâu dài thi hài Chủ tịch Hồ Chí Minh”. Những đề tài đó có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc, góp phần quan trọng vào thực hiện nhiệm vụ chính trị của đơn vị. Năm 2000, Cụm đề tài khoa học về bảo quản, giữ gìn lâu dài thi hài Chủ tịch hồ Chí Minh được tặng giải thưởng Nhà nước, trong đó có phần công lao đóng góp to lớn của bác sĩ Nguyễn Gia Quyền.
Từ một thành viên của Tổ y tế đặc biệt, bác sĩ Nguyễn Gia Quyền đã được Quân ủy Trung ương và Bộ Quốc phòng bổ nhiệm làm Đoàn trưởng Đoàn 69 (02/1970), rồi Viện trưởng Viện 69 (Viện Nghiên cứu khoa học giữ gìn thi hài Chủ tịch Hồ Chí Minh); đến năm 1981, ông được bổ nhiệm làm Phó Tư lệnh, Bộ Tư lệnh Bảo vệ Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, kiêm Viện trưởng Viện 69. Trên cương vị nào, ông cũng luôn hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ và để lại những tình cảm tốt đẹp trong lòng cán bộ, nhân viên, chiến sỹ. Đại tá, Phó Giáo sư, bác sĩ Nguyễn Gia Quyền luôn là một tấm gương sáng về ý chí, nghị lực và tinh thần trách nhiệm của một người thầy thuốc, một người chỉ huy, người viện trưởng đầu tiên của Viện 69. Tấm gương của ông mãi mãi được các thế hệ trong đơn vị học tập và noi theo./.
Trung tướng, PGS, TS. Đặng Nam Điền
Nguyên Chính ủy Bộ Tư lệnh Bảo vệ Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh
