Trong hệ thống các cơ quan nhà nước ở Việt Nam, Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Mối quan hệ giữa Chính phủ với các cơ quan khác của Nhà nước được đặt trong mối quan hệ tổng thể của hệ thống chính trị, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và vận hành theo cơ chế “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Nhân dân làm chủ”. Bài viết đánh giá thực tiễn quá trình sắp xếp, kiện toàn tổ chức và hoạt động của Chính phủ, qua đó đưa ra một số giải pháp nhằm tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ đáp ứng yêu cầu xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Chính phủ họp thường kỳ tháng 02/2022. Ảnh minh họa: sggp.org.vn
Thực hiện đường lối đổi mới từ năm 1986, việc tiến hành cải cách cơ bản bộ máy nhà nước theo hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân đã được hiến định trong Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) và Hiến pháp năm 2013. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả trên cơ sở tổ chức hợp lý các bộ quản lý đa ngành, đa lĩnh vực; phát huy đầy đủ vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp, là cơ quan chấp hành của Quốc hội”1.
Thực tiễn quá trình đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ qua các thời kỳ
Những kết quả đạt được
- Về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Chính phủ: Tiếp tục đổi mới theo hướng tập trung vào quản lý vĩ mô, xây dựng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, luật pháp, cơ chế, chính sách; nâng cao năng lực dự báo, chỉ đạo, quản lý, điều hành; tăng cường kiểm tra, thanh tra, kiểm soát quá trình tổ chức thực thi pháp luật.
- Về chuyển đổi chức năng của Chính phủ: Chuyển đổi tích cực và mở rộng phạm vi hoạt động đúng với thực thi quyền hành pháp trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Chính phủ vừa lập quy, vừa thực hiện quản lý nhà nước các ngành, lĩnh vực; tăng cường cung cấp dịch vụ công; hoạt động hỗ trợ các đối tượng trong kinh tế thị trường; nhất là trường hợp thiên tai, đại dịch.
- Hiệu quả về tổ chức và hoạt động Chính phủ được kiểm chứng ở sự kế thừa, phát triển khóa sau cao hơn so với khóa trước: Vừa giữ được sự ổn định cần thiết, vừa điều chỉnh hợp lý về tổ chức bộ máy và cách thức hoạt động của Chính phủ trên cơ sở có sự đoàn kết, thống nhất cao và bản lĩnh của tập thể Chính phủ.
Một số hạn chế
Cơ cấu chức danh và số lượng thành viên Chính phủ tuy được duy trì tương đối ổn định, nhưng chưa có sự tổng kết để có cơ sở điều chỉnh cần thiết (đặc biệt chưa làm rõ được cơ sở xác định số lượng Phó Thủ tướng Chính phủ cho hợp lý). Cơ cấu tổ chức, số lượng bộ, cơ quan ngang bộ còn nhiều; cơ cấu tổ chức bên trong của các bộ, cơ quan ngang bộ vẫn còn nhiều đầu mối; còn nhiều đơn vị chưa đáp ứng tiêu chí thành lập tổ chức và thiếu cân đối giữa loại hình tổ chức tham mưu với tổ chức thực thi trong cùng cơ cấu.
Tình trạng chồng lấn chức năng, nhiệm vụ giữa các bộ, cơ quan ngang bộ, vẫn còn một số lĩnh vực có sự đan xen, giao thoa trong quản lý giữa các bộ, ngành với nhau chưa được xử lý dứt điểm, chưa bảo đảm thực hiện nguyên tắc một việc chỉ giao cho một cơ quan chủ trì thực hiện và chịu trách nhiệm chính. Đặc biệt, mô hình tổ chức bộ quản lý nhà nước đa ngành, đa lĩnh vực cần tiếp tục làm rõ cơ sở lý luận, bảo đảm phù hợp giữa đối tượng quản lý ngành, lĩnh vực với chủ thể được giao quản lý tương ứng.
Về phân công, phối hợp giữa các thành viên Chính phủ, Bộ trưởng, Thủ trưởng cơ quan ngang bộ hoạt động với tư cách thành viên Chính phủ chủ yếu hoạt động lãnh đạo, quản lý, điều hành công việc thuộc bộ, ngành mình nên cần dành nhiều thời gian hơn cho hoạt động thảo luận chung của tập thể Chính phủ nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Chính phủ. Vấn đề phân cấp, phân quyền trong quản lý nhà nước giữa Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ với các bộ, ngành và với chính quyền địa phương, trên một số ngành, lĩnh vực chưa hợp lý (còn mang tính đồng đều giữa các địa phương, chưa tính tới đặc điểm nông thôn, đô thị, hải đảo và khả năng quản lý, điều hành của từng cấp, từng ngành); và chưa gắn với cải cách thủ tục hành chính.
Nguyên nhân
Trong một số nhiệm kỳ Chính phủ còn thiếu nhất quán trong sắp xếp, kiện toàn cơ cấu tổ chức của Chính phủ và xử lý vấn đề chồng lấn chức năng, nhiệm vụ giữa các bộ, ngành do phải qua nhiều thể thức, quy trình pháp lý. Quy định của các luật chuyên ngành dẫn tới sự chồng lấn chức năng, nhiệm vụ giữa các bộ, cơ quan ngang bộ hoặc làm cho chức năng, nhiệm vụ của các bộ, cơ quan ngang bộ thiếu chuẩn xác.
Mặt khác, do thiết kế cơ cấu tổ chức bên trong các bộ, cơ quan ngang bộ thiếu tiêu chí, điều kiện đối với từng loại hình tổ chức và do yếu tố tác động từ bên ngoài Chính phủ đối với một số trường hợp điều chỉnh tổ chức; nhận thức về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong bối cảnh hội nhập vẫn chưa đủ rõ và còn khác nhau dẫn đến việc xây dựng thể chế, chính sách và chỉ đạo, điều hành có mặt còn lúng túng, thiếu nhất quán, chưa thật sự phù hợp; tính chuyên nghiệp của bộ máy chuyên trách tham mưu, giúp việc Chính phủ trong từng lĩnh vực còn hạn chế một số mặt, chưa ngang tầm sự phát triển; nhất là việc chuẩn bị các đề án lớn ở cấp độ tổng hợp và chuyên sâu; một bộ phận người đứng đầu cơ quan, tổ chức chưa quyết liệt trong thực hiện sắp xếp tổ chức bộ máy theo chủ trương của Đảng, vẫn còn tình trạng ngại va chạm, nể nang.
Quan điểm, mục tiêu, phương hướng đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ trong thời gian tới
Quan điểm
Quán triệt quan điểm chỉ đạo của Đảng về xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng để tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả trên cơ sở tổ chức hợp lý các bộ quản lý đa ngành, đa lĩnh vực. Tiếp tục đổi mới Chính phủ đồng bộ với đổi mới Quốc hội, cơ quan tư pháp trên quan điểm xây dựng Chính phủ dân chủ, chuyên nghiệp, hiện đại, trong sạch, vững mạnh, hoạt động công khai, minh bạch, sáng tạo, thông suốt, hiệu lực, hiệu quả. Phát huy đầy đủ vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp, là cơ quan chấp hành của Quốc hội.
Mục tiêu
Đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ theo hướng tinh gọn, hợp lý, hiệu lực, hiệu quả; phát huy đầy đủ vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của Chính phủ theo Hiến pháp quy định nhằm xây dựng Chính phủ dân chủ, chuyên nghiệp, hiện đại, trong sạch, vững mạnh, công khai, minh bạch, phục vụ Nhân dân, tăng cường sự quản lý thông suốt từ Trung ương đến địa phương, trên cơ sở phân cấp, phân quyền hợp lý, đáp ứng yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Phương hướng
Một là, xác định rõ vai trò, vị trí, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Chính phủ trong việc thực hiện quyền hành pháp gắn với việc hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực và mối quan hệ công tác giữa Quốc hội, cơ quan tư pháp với Chính phủ; đồng thời, phân định rành mạch hơn nhiệm vụ, quyền hạn của tập thể Chính phủ, từng thành viên Chính phủ, đáp ứng yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Hai là, tiếp tục thực hiện mô hình tổ chức các bộ, cơ quan ngang bộ đa ngành, lĩnh vực với quy mô hợp lý, phù hợp với trình độ, năng lực quản lý của đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước.
Ba là, tập trung vào tổ chức thực thi quyền hành pháp và tăng cường quản lý, điều hành đất nước phát triển hiệu quả; nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Chính phủ trong việc xây dựng pháp luật, cơ chế, chính sách và chỉ đạo, điều hành tổ chức thực hiện.
Nhiệm vụ và giải pháp đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ
Hoàn thiện việc xác định rõ vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền, trách nhiệm của Chính phủ trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Cần tiếp tục phân định và đề cao đúng vị trí, vai trò của Chính phủ trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam; xác định đầy đủ chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền, trách nhiệm của Chính phủ trong quản lý, điều hành kinh tế, xã hội và những vấn đề quan trọng của đất nước; tăng cường phân quyền hơn nữa cho Chính phủ trong việc quyết định chính sách, cơ chế thích ứng với kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế và tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện chức năng, thẩm quyền của Chính phủ trong mối quan hệ với Quốc hội và các cơ quan tư pháp.
Nhiệm vụ, giải pháp đổi mới tổ chức của Chính phủ
Một là, hoàn thiện thiết chế Chính phủ trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam theo hướng tinh gọn số lượng thành viên Chính phủ; phân định rõ nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của tập thể Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, Phó Thủ tướng Chính phủ và thành viên Chính phủ là Bộ trưởng, Thủ trưởng cơ quan ngang bộ.
Hai là, hoàn thiện mô hình và cơ cấu tổ chức của Chính phủ theo hướng tiếp tục tinh gọn hợp lý cơ cấu tổ chức của Chính phủ trên cơ sở mô hình tổ chức bộ đa ngành, đa lĩnh vực với quy mô phù hợp với đối tượng và trình độ, năng lực chỉ đạo, quản lý, điều hành; phân định rõ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn quản lý nhà nước theo ngành, lĩnh vực trên nguyên tắc một việc chỉ giao một cơ quan chủ trì, chịu trách nhiệm chính, các cơ quan có liên quan chịu trách nhiệm phối hợp thực hiện.
Ba là, sắp xếp, kiện toàn tổ chức bộ máy bên trong các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ theo hướng tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả; rà soát và điều chỉnh lại chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn để loại bỏ sự chồng chéo, trùng dẫm hoặc bỏ trống, bỏ sót nội dung đối tượng quản lý ngành, lĩnh vực; hoàn thiện các tiêu chí và điều kiện thành lập cơ quan cấp bộ, tổng cục, cục, vụ, phòng ở Trung ương; cơ quan chuyên môn cấp sở, cấp phòng ở địa phương.
Nhiệm vụ, giải pháp đổi mới hoạt động của Chính phủ
Một là, Chính phủ cần tập trung nhiều hơn vào quản lý vĩ mô, xây dựng thể chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch; thực hiện quản lý nhà nước phù hợp với khả năng, nguồn lực và tính chuyên nghiệp của bộ máy tham mưu, giúp việc; tăng cường hiện đại hóa hành chính; xây dựng Chính phủ điện tử, chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạch định và thực thi thể chế, chính sách.
Hai là, đổi mới cơ chế phân công và phối hợp giữa các thành viên Chính phủ; quy chế làm việc, phương thức chỉ đạo, điều hành của Chính phủ, bảo đảm sự quản lý thống nhất của tập thể Chính phủ và đề cao vai trò, trách nhiệm, tính chủ động, sáng tạo của từng thành viên Chính phủ; đổi mới quy chế làm việc của Chính phủ để tạo cơ sở hoàn thiện phương thức làm việc của Chính phủ.
Ba là, tiếp tục đẩy mạnh phân cấp, phân quyền quản lý nhà nước giữa các cấp hành chính phù hợp với trình độ, năng lực của chủ thể tiếp nhận chuyển giao phân cấp, phân quyền, bảo đảm Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ không quyết định các vấn đề thuộc trách nhiệm của các bộ, ngành và địa phương đã được phân cấp, phân quyền.
Bốn là, tăng cường thẩm quyền, trách nhiệm của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ trong quản lý, điều hành các vấn đề kinh tế, xã hội và đối ngoại.
Hoàn thiện cơ chế, chính sách kiểm soát quyền lực gắn với công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động của Chính phủ.
Hoàn thiện cơ sở pháp lý và thực thi kiểm soát quyền lực từ trên xuống và từ dưới lên; kiểm soát quyền lực ngang giữa các cơ quan trong cùng một cấp. Xác định phạm vi, cách thức thực thi chức trách, thẩm quyền trong kiểm soát quyền lực gắn với phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trên nguyên tắc không có vùng cấm.
Tăng cường tính công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình của Chính phủ
Một là, giải trình trong tổ chức, hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước gắn với kiểm soát quyền lực.
Hai là, xây dựng và áp dụng các quy tắc ứng xử, đạo đức nghề nghiệp; nâng cao trách nhiệm của cán bộ, công chức trong thực thi công vụ. Nghiên cứu thực thi thiết chế văn hóa từ chức để thể chế hóa Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 khóa XI về trách nhiệm nêu gương.
Ba là, minh bạch hóa trong xây dựng chính sách, pháp luật theo nguyên tắc: công khai tối đa, bí mật tối thiểu.
Bốn là, đảm bảo và phát huy sự giám sát, phản biện của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, cũng như của người dân trong xây dựng, ban hành, triển khai thực hiện các chính sách./.
TS. Vũ Hải Nam, Vụ trưởng Vụ Tổ chức - Biên chế (Bộ Nội vụ)
Bùi Phương Thảo, Vụ Tổ chức - Biên chế (Bộ Nội vụ)
Theo Tạp chí Tổ chức nhà nước
Tâm Trang (st)
-------------------------------------
Ghi chú:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập I, Nxb CTQG-ST, H.2021, tr.176.
Tài liệu tham khảo:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập I, Nxb CTQG-ST, H.2021.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Nghị quyết số 18-NQ/TW, Nghị quyết số 19-NQ/TW ngày 25/10/2017 Hội nghị Trung ương lần thứ 6 khóa XII.
3. Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1946, năm 1959, năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001), năm 2013.
4. Luật Tổ chức Chính phủ năm 1992, năm 2001, năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2019).
5. Viện Nghiên cứu lập pháp (2010), Các báo cáo chuyên đề của Đề tài “Phân công, phối hợp quyền lực và kiểm soát quyền lực trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam” (Đề tài KX.04-28/06-10).
6. Nguyễn Thị Thanh Dung, Nhà nước kiến tạo phát triển qua mô hình một số nước và kinh nghiệm đối với Việt Nam, Đề tài khoa học cấp bộ do Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh chủ trì, năm 2018.
7. Nguyễn Thị Kim Thoa, Phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện quyền hành pháp theo tinh thần Hiến pháp năm 2013, Đề tài khoa học cấp bộ, Bộ Tư pháp chủ trì, năm 2019.
