Yêu nước là tư tưởng và tình cảm phổ biến của Nhân dân mọi quốc gia, dân tộc trên thế giới. Xét trên phạm vi toàn nhân loại, có thể nói yêu nước là một giá trị đạo đức phổ biến của nhân loại ra đời và phát triển cùng với sự phát triển của các hình thức cộng đồng người trong những giai đoạn lịch sử nhất định và trên những lãnh thổ nhất định. Đối với dân tộc Việt Nam, “tình yêu Tổ quốc, lòng yêu nước của người Việt Nam không phải là cái cá biệt, nhất thời, mà đã trở thành một cái trục chính của ý thức hệ Việt Nam”. Đó là một giá trị truyền thống đứng đầu trong các giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc Việt Nam, “là cội nguồn sản sinh và nuôi dưỡng các giá trị tiêu biểu của văn hóa Việt Nam”. Vì vậy, có thể khẳng định rằng: “Lòng yêu nước đã trở thành chủ nghĩa yêu nước”1.
Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam là một giá trị bền vững, nhân tố quan trọng hàng đầu tác động sâu sắc đến đời sống văn hóa tinh thần và đã trở thành truyền thống, bản lĩnh Việt Nam trong suốt quá trình hình thành và phát triển của dân tộc qua các thời kỳ lịch sử; là cơ sở vững chắc gắn kết khối đại đoàn kết toàn dân tộc, tạo nên sức mạnh trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tổng kết lịch sử dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Dân ta có một lòng nồng nàn yêu nước. Đó là một truyền thống quý báu của ta. Từ xưa đến nay, mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng thì tinh thần ấy lại sôi nổi, nó kết thành một làn sóng vô cùng mạnh mẽ, to lớn, nó lướt qua mọi sự nguy hiểm, khó khăn, nó nhấn chìm tất cả lũ bán nước và lũ cướp nước”1.Chủ nghĩa yêu nước là động lực giúp dân tộc ta kiên cường, bất khuất đấu tranh, chiến thắng mọi kẻ thù vàvững vàngtrước những thử thách nghiệt ngã của lịch sử. Vì vậy, giáo dục chủ nghĩa yêu nước cho mỗi người dân Việt Nam nói chung và giáo dục chủ nghĩa yêu nước cho thanh niên nói riêng là một nội dung quan trọng trong tư tưởng Hồ Chí Minh, đó cũng là yêu cầu khách quan của sự nghiệp cách mạng. Trước yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam trong tình hình mới, quán triệt và vận dụng sâu sắc quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về giáo dục chủ nghĩa yêu nước cho thanh niên, trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng ta luôn quan tâm, chăm lo, bồi dưỡng chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh cho thế hệ trẻ Việt Nam.
Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, vấn đề phát huy tinh thần yêu nước, ý chí tự tự cường, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc đã được Đảng ta kế thừa và phát triển, cụ thể hơn, mạnh mẽ hơn. Trước hết thể hiện ở việc: Cụm từ “tinh thần yêu nước”, “ý chí tự cường”, “đại đoàn kết toàn dân tộc” được nhắc đến hơn 80 lần trong toàn bộ Văn kiện Đại hội. Nếu như các kỳ đại hội trước, Báo cáo chính trị không có nội dung trình bày riêng về quan điểm chỉ đạo thì đến Đại hội XIII, Báo cáo chính trị nêu hệ quan điểm chỉ đạo với 5 quan điểm cơ bản có quan hệ mật thiết với nhau, tạo thành hệ quan điểm thống nhất, bao quát những tư tưởng chỉ đạo lớn đối với toàn bộ công cuộc xây dựng, bảo vệ đất nước trong thời kỳ mới. Trong đó quan điểm về động lực phát triển, Đại hội nêu: “Khơi dậy mạnh mẽ tinh thần yêu nước, ý chí tự lực tự cường, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc và khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc”. So với trước đây, nhận thức của Đảng về động lực phát triển được nâng lên tầm cao mới và ý chí tự cường, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc chính là nguồn năng lượng nội sinh to lớn, động lực phát triển chính của một quốc gia. Đồng thời, Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Chú trọng hơn giáo dục đạo đức, nhân cách, năng lực sáng tạo và các giá trị cốt lõi, nhất là giáo dục tinh thần yêu nước, tự hào, tự tôn dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức trách nhiệm xã hội cho các tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ”2. Đây là quan điểm đúng đắn, xuyên suốt trong quá trình lãnh đạo, cầm quyền của Đảng Cộng sản Việt Nam kể từ ngày thành lập.
Từ Nghị quyết Đại hội lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VII là một chủ trương quan trọng, có tính chất quyết định, làm chuyển biến mạnh mẽ tình hình thanh niên, công tác đoàn và phong trào thanh niên, nhấn mạnh: “Thanh niên là lực lượng xung kích trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Sự nghiệp đổi mới có thành công hay thất bại, sự nghiệp cách mạng Việt Nam có đi đúng con đường xã hội chủ nghĩa hay không tùy thuộc phần lớn vào lực lượng thanh niên, vào việc bồi dưỡng, giáo dục, rèn luyện của thanh niên”. Vì vậy, vấn đề thanh niên phải được đặt lên hàng đầu ở vị trí trung tâm trong chiến lược phát huy nguồn lực cách mạng là nhân tố con người - điều này đã được Đảng ta tiếp tục nhấn mạnh ở các đại hội tiếp theo của Đảng.
Trên cơ sở đó, các cấp ủy đảng đã lãnh đạo hệ thống chính trị, toàn xã hội thực hiện tốt hơn công tác thanh niên và chăm lo xây dựng Đoàn Thanh niên… Kế thừa những thành tựu và nhất quán quan điểm đối với phát triển thanh niên, Đảng và Nhà nước đã căn cứ vào điều kiện thực tế trong nước cũng như xu thế của thế giới để xây dựng và ban hành Luật Thanh niên, Chiến lược phát triển thanh niên và nhiều chính sách về công tác thanh niên, tạo điều kiện, cơ hội cho thanh niên rèn luyện, cống hiến, trưởng thành. Năm 2021, nhằm cụ thể hóa những quy định trong Luật Thanh niên năm 2020; tinh thần, quan điểm, định hướng Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng về thanh niên; phù hợp với mục tiêu phát triển bền vững của Liên hợp quốc, các chỉ số phát triển thanh niên toàn cầu và khu vực, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 1331/QĐ-TTg ngày 24/7/2021 ban hành Chiến lược phát triển thanh niên Việt Nam giai đoạn 2021-2030, với mục tiêu tổng quát là: Xây dựng thế hệ thanh niên Việt Nam phát triển toàn diện, giàu lòng yêu nước, có ý chí tự cường, tự hào dân tộc; có lý tưởng cách mạng, hoài bão, khát vọng vươn lên xây dựng đất nước; có đạo đức, ý thức công dân, chấp hành pháp luật; có sức khỏe và lối sống lành mạnh; có văn hóa, kiến thức, trình độ học vấn, kỹ năng sống, nghề nghiệp và việc làm; có ý chí lập thân, lập nghiệp, năng động, sáng tạo, làm chủ khoa học, công nghệ. Phát triển nguồn nhân lực trẻ chất lượng cao đáp ứng yêu cầu phát triển nhanh và bền vững của đất nước và hội nhập quốc tế. Phát huy tinh thần cống hiến, xung kích, tình nguyện và nâng cao trách nhiệm của thanh niên trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.Qua đó, công tác đoàn và phong trào thanh niên từng bước phát triển, mặt trận đoàn kết, tập hợp thanh niên được mở rộng; số thanh niên trở thành đoàn viên, đảng viên ngày càng tăng, tạo nên một lực lượng thanh niên hùng hậu và xung kích. Trong hơn 30 năm qua của sự nghiệp đổi mới đất nước, dưới ánh sáng lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và Đoàn thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh đội ngũ thanh niên của nước ta với tính xung kích, sáng tạo của mình thanh niên đã góp phần không nhỏ vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Song, vẫn còn một bộ phận lớp trẻ thờ ơ với thời cuộc, thiếu trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội, sống thực dụng, thiếu lý tưởng, non kém về nhận thức chính trị; một bộ phận thanh niên do nhiều yếu tố tác động xuống cấp về đạo đức, phai nhạt về lý tưởng. Sự biến động phức tạp của tình hình thế giới và khu vực, sự chống phá của các thế lực thù địch thông qua chiến lược “diễn biến hòa bình”, dưới chiêu bài “nhân quyền”, “dân chủ”, “tự do tôn giáo”, lợi dụng chủ nghĩa yêu nước để tổ chức các hoạt động mang tính cực đoan, kích động, gây rối, âm mưu bạo loạn... cũng là những nguy cơ đe dọa tới độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Điều đó, khiến chúng ta không khỏi băn khoăn khi thanh niên là đội ngũ kế cận, làm chủ tương lai, làm chủ vận mệnh của đất nước. “Trong điều kiện lịch sử mới hiện nay, xây dựng và bảo vệ đang xâm nhập lẫn nhau đến mức xây là gốc của bảo vệ và bảo vệ là bộ phận hợp thành của xây dựng”3. Như thế, xây dựng Tổ quốc giàu mạnh cũng chính là bảo vệ Tổ quốc. Điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, nhất là trong bối cảnh hiện nay, khi mà sự nô dịch, áp bức dân tộc không chỉ dưới hình thức nô dịch, áp bức về chính trị mà còn là nô dịch, áp bức về kinh tế. Mỗi dân tộc bị lệ thuộc về kinh tế sẽ dẫn tới bị lệ thuộc về chính trị. Xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ, giàu mạnh, vì vậy, chính là góp phần vào sự nghiệp bảo vệ nền độc lập tự do của Tổ quốc.
Hiện nay, xu thế toàn cầu hóa đang chi phối mọi quốc gia dân tộc trên thế giới. Thách thức đặt ra đối với đất nước ta trong quá trình hội nhập đòi hỏi mỗi thanh niên yêu nước phải phát huy cao độ ý chí độc lập, tự chủ, bản lĩnh kiên cường, quyết tâm bảo vệ lý tưởng độc lập dân tộc gắn liền với CNXH. Ngoài ra, yêu nước trong bối cảnh toàn cầu hóa còn phải đề cao nhiệm vụ giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, giữ gìn vốn quý của cha ông. Bài học lớn rút ra từ lịch sử là nếu đánh mất bản sắc văn hóa dân tộc thì có nghĩa là đánh mất tất cả. Hơn lúc nào hết, đây là một nội dung quan trọng của chủ nghĩa yêu nước trong điều kiện hiện nay. Không chỉ thế, trước yêu cầu của sự nghiệp CNH, HĐH trong giai đoạn cách mạng khoa học - công nghệ phát triển mạnh mẽ thì yêu nước cần phải gắn với yêu khoa học, yêu tri thức. Không ngừng học tập và sáng tạo ra tri thức mới để góp phần đẩy nhanh sự nghiệp CNH, HĐH là yêu cầu của chủ nghĩa yêu nước không chỉ với thanh niên, mà với mọi người dân. Có như vậy chúng ta mới hy vọng thoát khỏi nguy cơ tụt hậu xa hơn về kinh tế, mới hội nhập được với xã hội thông tin, kinh tế tri thức, mới xây dựng được cơ sở vật chất - kỹ thuật cho CNXH. Như thế thanh niên Việt Nam yêu nước trong sự nghiệp đổi mới là thanh niên phát triển toàn diện về mọi mặt năng lực và phẩm chất đạo đức. Không ngừng nâng cao năng lực, nâng cao tri thức cũng là một yêu cầu đạo đức, một nội dung của chủ nghĩa yêu nước trong giai đoạn hiện nay. Vì vậy, trước bối cảnh hiện nay, công tác giáo dục thế hệ trẻ, nhất là giáo dục chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh, lòng tự hào dân tộc cho thanh niên là vấn đề có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với sự nghiệp cách mạng.Đảng ta cần phải chú trọng hơn nữa công tác bồi dưỡng, giáo dục toàn diện cho thanh niên, xem đây nhiệm vụ quan trọng, cấp thiết, trong đó có giáo dục chủ nghĩa yêu nước theo tư tưởng Hồ Chí Minh, phải giáo dục sao cho thanh niên thực hiện đúng như lời Bác dạy: “Phải luôn nâng cao chí khí cách mạng trung với nước, hiếu với dân, nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua” đó chính là cụ thể hóa chủ nghĩa yêu nước của Người.
Giáo dục chủ nghĩa yêu nước cho thanh niên trong giai đoạn hiện nay trước hết cần nâng cao nhận thức của toàn xã hội, trong đó có các cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân về vai trò, nội dung của công tác giáo dục chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh là hết sức cần thiết. Khi nhận thức xã hội được nâng lên, cũng là lúc chúng ta đã tạo ra được một môi trường xã hội thuận lợi và là động lực to lớn thúc đẩy công tác giáo dục chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh cho thanh niên đạt hiệu quả cao.
Hai là, đổi mới nội dung, phương pháp giáo dục phù hợp với từng đối tượng thanh niên. Đổi mới công tác vận động thanh niên, tạo việc làm, tạo môi trường học tập, sinh hoạt văn hóa, thể thao lành mạnh cho thanh niên... Sự đa dạng về hình thức, phong phú về nội dung, sâu sắc về ý nghĩa của phong trào, hoạt động được tổ chức phải được coi là mục tiêu hàng đầu.Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam mà đỉnh cao là chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh - nhân tố quan trọng mang lại thắng lợi cho cách mạng Việt Nam, không phải là cái gì xa vời mà rất cụ thể, sinh động. Trong cuộc sống, chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh được biểu hiện bằng hành động, việc làm hằng ngày ở gia đình, trong trường học, cơ quan, đơn vị, trên đường phố... Đó là ý thức chấp hành luật pháp, là cần kiệm, liêm chính; là yêu thương con người, không vô cảm trước khó khăn của đồng chí, đồng bào, là tình yêu quê hương, kiên quyết chống tham nhũng, lãng phí, sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc.
Để giáo dục chủ nghĩa yêu nước đạt hiệu quả, chúng ta cần phải tuân theo một số nguyên tắc cơ bản: Thứ nhất, kết hợp giáo dục và tự giáo dục, tự rèn luyện đạo đức; thứ hai, kết hợp hai phương diện, truyền đạt và nêu gương; thứ ba, kết hợp chặt chẽ giữa các môi trường giáo dục: gia đình, nhà trường, xã hội,… Tự giáo dục phản ánh rõ nét tính tích cực của con người trong mối quan hệ với môi trường. Tự giáo dục bao gồm khả năng tự nhận thức, tự đánh giá, tự kiểm tra, tự điều tiết của nhân cách. Sự phát triển những khả năng này sẽ tạo điều kiện, kích thích con người tích cực hướng tới và tiếp nhận có lựa chọn những tác động từ phía xã hội theo hướng thuận lợi cho sự phát triển nhân cách. Giáo dục và tự giáo dục có tác động qua lại, liên hệ chặt chẽ với nhau. Kết hợp giáo dục và tự giáo dục Cchủ nghĩa yêu nước sẽ góp phần nâng cao hiệu quả và chất lượng của giáo dục đạo đức trong việc hình thành và phát triển nhân cách.
Kết hợp phương diện truyền đạt và phương diện nêu gương - sự tác động vào ý thức con người bằng những tấm gương người tốt việc tốt - sẽ góp phần quan trọng vào việc biến những kiến thức mà con người thu nhận được thành sức mạnh bên trong của nhân cách. Những tấm gương người tốt, việc tốt trong giáo dục chủ nghĩa yêu nước có thể là những anh hùng, danh nhân của dân tộc như Trần Quốc Tuấn, Nguyễn Trãi, Phan Bội Châu,… trong đó tiêu biểu nhất là tấm gương nhân cách Hồ Chí Minh - Người hội tụ tất cả những giá trị tiêu biểu của con người Việt Nam yêu nước, hiện thân cho sức mạnh Việt Nam, bản lĩnh Việt Nam. Phong trào Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức và phong cách của Chủ tịch Hồ Chí Minh chính là tiêu biểu của phong trào noi gương đạo đức ở nước ta hiện nay.
Ngoài ra, sự kết hợp chặt chẽ giữa các môi trường giáo dục: Gia đình, nhà trường, xã hội cũng là một trong những nguyên tắc cơ bản trong giáo dục đạo đức nói chung và giáo dục chủ nghĩa yêu nước nói riêng. Nhân cách con người hình thành, phát triển và củng cố trong quá trình tham gia hoạt động và các quan hệ xã hội. Thông qua sự kết hợp chặt chẽ giữa các môi trường giáo dục, chủ nghĩa yêu nước sẽ được nội tâm hóa vào nhân cách mỗi cá nhân, nhờ đó, tạo nên bản sắc dân tộc của nhân cách. Trong giáo dục nói chung và giáo dục chủ nghĩa yêu nước nói riêng, cần chú ý sự hòa nhập của cá nhân vào môi trường giáo dục. Việc tạo ra cơ chế hòa nhập của cá nhân vào môi trường giáo dục là điều kiện để giáo dục nhân cách hiệu quả.
Ba là, giáo dục chủ nghĩa yêu nước phải gắn với thi đua, học tập, xây dựng và bảo vệ quê hương đất nước.Trong đấu tranh giải phóng dân tộc, chủ nghĩa yêu nước theo quan điểm của Người là sự đấu tranh, hy sinh bản thân vì độc lập, tự do của Tổ quốc. Còn ngày nay, lòng yêu nước được thể hiện trong hành động của thanh niên là phát huy những năng lực, phẩm chất, ý thức tự học, tự sáng tạo, sự nỗ lực trong thi đua và rèn luyện bản thân để đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn và lạc hậu, đồng thời đấu tranh chống những tư tưởng sai trái của các thế lực thù địch, đấu tranh với những cá nhân đánh mất giá trị bản thân và giá trị truyền thống dân tộc.
Trong giai đoạn cách mạng mới, trước mặt trái của cơ chế thị trường, mở cửa hội nhập quốc tế, với sự tác động của nhiều nhân tố phức tạp đan xen, giáo dục chủ nghĩa yêu nước theo tư tưởng Hồ Chí Minh cho thanh niên là rất cần thiết, vì thanh niên là “rường cột” của nước nhà, là chủ nhân tương lai của đất nước, nước nhà thịnh hay suy một phần là do thanh niên. Để nâng cao hiệu quả giáo dục thanh niên trong tình hình mới, cần thực hiện đồng bộ, hệ thống và toàn diện các giải pháp giáo dục nói chung và giáo dục chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh cho thanh niên để đạt được kết quả tốt nhất nhằm tạo ra thế hệ thanh niên phát triển toàn diện, thấm nhuần chủ nghĩa yêu nước chân chính, biến chủ nghĩa yêu nước thành lý tưởng, lẽ sống để thanh niên phát huy được sức mạnh và vai trò to lớn của mình với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa./.
Kim Anh
1. Phạm Thị Ngọc Trầm (2001), Các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống Việt Nam trước xu thế toàn cầu hóa, Tạp chí Triết học, tr. 17-20.
2. Hồ Chí Minh toàn tập, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, t.6, tr. 171
3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII, tập I, Nxb CTQG-ST, H.2021, tr.326-327, tr.136.
4. Trần Xuân Trường (1996), Định hướng XHCN ở Việt Nam - Một số vấn đề lý luận cấp bách, Nxb CTQG, H., tr. 212.
